| مقالات مفید پیچک: تاریخچه سکه و انواع آن | |
|
|
|
سکه یک تکه کوچک از فلز، معمولا" دایره وار و تخت، معتبر شده توسط یک دولت برای استفاده در داد و ستد اقتصادی یک جامعهاست. جننس فلز سکه در گذشته از طلا، نقره و مس بود اما امروزه بیشتر از ترکیبات نیکل استفاده میشود. کاربرد طلا و نقره امروزه بیشتر در زمینه سکههای یادبود است.
تاریخچه پول فلزی و سکه
پول فلزی کشف شده در جهان در موهنجودارو (در پاکستان فعلی) بدست آمدهاست که حدود ۵۰۰۰ سال پیش تهیه شدهاست. در شوش در جنوب غربی ایران حلقههای متعلق به ۴۰۰۰ سال پیش در کشفیات باستانشناسی فرانسویان بدست آمدهاست. کهنترین سکه یافت شده در جهان متعلق به سناخریب پادشاه آشور است که حدود ۲۷۰۰ سال پیش تهیه شدهاست. در همین حدود (۲۷۰۰-۲۶۰۰ سال پیش) در لیدیه (واقع در ترکیه کنونی) سکههای از جنس الکتروم ضرب شد. سکههای که شاهنشاه لیدیه رواج داد بنابر نام شاهنشاه یعنی کرزوش به کرزویید (کرزوسی) معروف گشت. بعد از فتح لیدیه توسط کورش بزرگ سردار ایرانی این سکههای در ایران آنزمان (۲۵۵۰ سال پیش) رواج یافت. در زمان داریوش بزرگ وی سکههای دریک طلا و شِکِل نقره ضرب کرد.
سکههای یادبود
سکههای یادبود سکههایی هستند که در مناسبتهای مذهبی و سیاسی خاص یا در گرامیداشت چهرههای علمی و فرهنگی هر کشور ضرب میشوند. سکههای یادبود میتوانند در قالب سکههای رایج کشور یا به صورت سکههای نقره و طلای یادبود که در گردش نیستند باشد.سکههای یادبود در گردش ضرب شده از سال ۱۳۲۰ هجری خورشیدی تا ۱۳۵۷:
سکه یک ریالی (FAO) در سالهای ۱۳۵۰ و ۱۳۵۱ و ۱۳۵۲ و ۱۳۵۳.
سکه ده ریالی (FAO) سال ۱۳۴۸.
سکههای ۱ و۲ و۵ و ۱۰ و ۲۰ ریالی پنجاهمین سال سلطنت پهلوی ۱۳۵۵. (روی سکهها تاریخ ۲۵۳۵ شاهنشاهی ضرب شدهاست).
سکه ۲۰ ریالی بازیهای آسیایی تهران ۱۳۵۳.
سکه ۲۰ ریالی (FAO) سال ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷.
سکه ۲۰ ریالی یادبود پنجاهمین سالگرد تاسیس بانک ملی ایران (شهریور ۱۳۵۷).
سکه بهار آزادی
سکّهٔ بهار آزادی یکی از مسکوکات طلای قانونی در جمهوری اسلامی ایران است که جایگزین سکههای طلای پهلوی شدهاست. از سال ۱۳۵۸ خورشیدی، به مناسبت و یادبود پیروزی انقلاب اسلامی، انواع سکههای بهار آزادی در دو طرح متفاوت و در قطعهای مختلف ضرب شدهاست. عیار طلای این سکهها -اعم از طرح قدیم و جدید- ۹۰۰ در ۱۰۰۰ است. معمولاً در هر سال ضرابخانهٔ بانک مرکزی ایران، سکهها را ضرب کرده و از طریق بانکهای عامل یا صرافیهای مجاز به بازار عرضه میکند. این سکهها به صورت خرد یا عمده و به قیمت روز خرید و فروش میشوند. سکهٔ بهار آزادی به عنوان هدیه، مهریهٔ ازدواج، عیدی کارمندان دولت و نیز برای سرمایهگذاری و پسانداز مورد استفاده قرار میگیرد.
انواع سکه بهار آزادی
از نظر شکل: سکهها در دو نوع «طرح قدیم» (۱۳۵۸ تا ۱۳۷۰) و «طرح جدید (امامی)» (۱۳۷۰ تاکنون) هستند.
از نظر قطع: سکهها در انواع «ربع»، «نیم»، «یک» یا «تمام»، «دو و نیم»، و «پنچ» بهار آزادی موجود هستند.
تاریخچه
پس از انقلاب اسلامی ایران، به پیشنهاد وزارت امور اقتصادی و دارایی[۳] و با تأیید و دستور نخست وزیر دولت موقت، به مناسبت و یادبود نخستین بهار پیروزی انقلاب اسلامی، اجازه ضرب انواع مسکوک طلا بنام «بهار آزادی» صادر شد. از آن زمان تاکنون، سکههای بهار آزادی با دو طرح مختلف ضرب شدهاند:
از سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۷۰ (طرح قدیم)
یک روی این سکه مزین بنام علی بن ابیطالب بود (به سه بار تکرار «علی» به خط معقلی تزیینی در داخل یک شش ضلعی، و قید عبارت «بانک ملی ایران» در زیر آن) و بر روی دیگر آن تصویر بارگاه امام رضا به همراه عبارت «نخستین بهار آزادی» و تاریخ ۱۳۵۸ منقوش بود. از آن پس تا سال ۱۳۷۰، انواع سکههای بهار آزادی با همین طرح تولید میشد.
از سال ۱۳۷۰ تاکنون (طرح جدید)
ضرب و توزیع سکه بهار آزادی با طرح جدید، معروف به امامی، از سال ۱۳۷۰ آغاز شده و تا به امروز نیز ادامه دارد.[۱] با توجه به ماده ۵ قانون نحوه حفظ آثار و یاد آیت الله روحالله خمینی بانک مرکزی ایران موظف شد که تصویر بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران را بر یک طرف سکههای بهار آزادی به گونهای مناسب نقش کند. از اینرو، بنابر پیشنهاد بانک مرکزی و موافقت وزارت اموراقتصادی و دارایی و به استناد بند ۲ قانون اصلاح قانون ضرب مسکوک طلا، هیئت وزیران در جلسه مورخ ۱۳۷۰/۳/۱۹ (راجع به تغییر طرح سکه یک بهار آزادی) چنین تصویب کرد:
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مجاز است به مناسبت دومین سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی (قدس سره) سکه یادبود یک بهار آزادی را با مشخصات ذیل و طبق نمونهای که در نهاد ریاست جمهوری نگهداری میشود ضرب نماید:
عیار طلا: ۹۰۰ در هزار؛
وزن سکه: ۸٫۱۳۵۹۸ گرم؛
قطر سکه: ۲۲ میلیمتر؛
یک روی سکه مزین به تصویر حضرت امام (قدس سره) و قید سال ضرب (۱۳۷۰) در ذیل تصویر؛
یک روی سکه تصویر بارگاه حضرت امام رضا علیهالسلام و قید عبارت «بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران» در بالای تصویر و عبارت «بهار آزادی» در پایین تصویر.
مصوبه مذکور جهت اجرا به بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ابلاغ شد.بدین ترتیب، در دومین سال درگذشت روحالله خمینی، طرح سکه تمام بهار آزادی تغییر کرد و از آن پس (سال ۱۳۷۰ به بعد) سکهها بر اساس آن مصوبه ضرب میشوند. گفتنی است طرح سکههای با قطعهای ربع و نیم، همانند سابق است.
معمولاً در هر سال، انواع مسکوک بهار آزادی بر اساس مجوزی که بانک مرکزی دارد، در ضرابخانه این بانک تولید میشود. طبق آمار اعلامشده در سال ۱۳۸۶، تاکنون ۴۰ میلیون قطعه سکه بهار آزادی در طول دهههای اخیر در کشور ضرب شدهاست.
صدور مسکوک طلا از کشور به هر نحوی ممنوع است، مگر توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران.
مشخصات سکه بهار آزادی
مسکوک طلای بهار آزادی از لحاظ مشخصات، منطبق است بر قانون مسکوک طلا[۱۱] و نیز قانون اصلاح قانون ضرب مسکوک طلا. شکل این مسکوک بر اساس ماده دوم قانون ۱۳۳۷، مدور است، و میزان عیار آن بر طبق ماده چهارم همان قانون عبارت است از ۹۰۰ در هزار طلای خالص، و ۱۰۰ در هزار مس، یا آلیاژی از نقره و مس.
کاربردهای سکه بهار آزادی
هدیه — از سکه طلا به عنوان هدیه در جشنها و مهمانیها، اعیاد ملی و مذهبی، مراسم ازدواج، تجلیل، تودیع، اعطای جوایز ورزشی، مسابقات و المپیادهای علمی، و سایر مناسبتها استفاده میشود. جشنوارهها مهمترین رویدادهایی هستند که معمولاً در آنها سکه اهدا میشود. به خاطر جایگاه ویژه طلا در جامعه ایرانی، هدیهدادن سکه، نسبت به پول یا اشیای دیگر، از مقبولیت بیشتری برخوردار است.
عیدی کارمندان دولت — طبق مصوبه هیئت وزیران در سال ۱۳۸۷، کلیه دستگاههای دولتی میتوانند بجای پرداخت پول نقد به کارکنان خود، به آنها سکه طلای تمام بهار آزادی عیدی دهند.این سکهها با نرخ روز اعلامشده از سوی بانک مرکزی، به وزارتخانهها، سازمانها و شرکتهای دولتی که تمایل دارند عیدی کارکنان خود را به صورت سکه اعطا کنند، به فروش میرسد.پرداخت عیدی به جای پول نقد یکی از راهکارهای کنترل نقدینگی در پایان سال اعلام شدهاست. به گفته محمود بهمنی، رئیس کل وقت بانک مرکزی، با این رویکرد سه هدف محقق میشود: اول اینکه عیدی کارکنان پرداخت میشود، دوم با افزایش عرضه سکه توسط کارکنان، قیمت این کالا در آستانه عید کنترل میشود، و سوم، عدهای سکههای خود را نگهداشته و نقدینگی کمتری وارد جامعه میشود.
مهریه ازدواج — در بسیاری از اوقات، مهریهٔ دختران ایرانی بر مبنای سکههای طلا تعیین میشود؛ از سال تولد دختر گرفته تا شمار ائمه یا سورههای قرآن کریم به عنوان تعداد سکههای مهریه دختران بریده میشود.پژوهشهای انجامشده نشان میدهند که میانگین مهریه زنان ایرانی، بین ۲۶۰ تا ۳۵۰ سکه طلا است. البته مهریههایی با مبنای ۱۲۴۰۰۰ سکه طلا هم دیده شدهاست.
پسانداز — سکه طلا به عنوان کالایی سرمایهای برای حفظ ارزش پول مورد استفاده قرار میگیرد. بخشی مهمی از سرمایه و پسانداز مردم ایران در قالب سکه طلا است.با توجه به نقش با اهمیت سکه به عنوان کالایی سرمایهای، بانکها نیز بخشی از سرمایهها و نقدینگی خود را به سکه - به عنوان پشتوانهٔ پولی و سرمایهٔ مطمئن - تبدیل میکنند.با افتتاح طرح پسانداز سکه طلا در بانک رفاه، مردم سکههای خود را که به شکل سرمایه راکد در دست آنان است، به صورت قرضالحسنه در اختیار بانک قرار میدهند، و در مقابل کسانی که نیاز به سکه دارند میتوانند از بانک تقاضای سکه کنند و بانک از محل سکههای به امانت گذاشته شده، به متقاضیان سکه میدهد؛ بدین ترتیب این سرمایه راکد به گردش در میآید. دولت امیدوار است حساب قرضالحسنه طلا از یک طرف بتواند مشکل کسانی را برای خرید هدیه با مشکل نقدینگی مواجه هستند، حل کند و از طرف دیگر نگرانیهای ناشی از حفظ و نگهداری سکه طلا را کاهش دهد.
سرمایهگذاری — سکه طلا به دلیل ارزش ذاتی آن، کالایی کمریسک محسوب میشود. به علاوه، در مقایسه با سایر داراییها (نظیر املاک و مستغلات)، از خاصیت نقدشوندگی بسیار بالاتری برخوردار است، و میتوان آنرا در هر زمان و موقعیتی به فروش رساند.در بازار سکه ایران، معاملهگرانی هستند که با پیگیری نوسانات قیمت طلای جهانی و سکه طلا، به صورت عمده در بازار، به دادوستد سکه میپردازند. معمولاً متوسط بازدهی از خرید و فروش عمده سکه طلا، بین ۳۰ تا ۵۰ درصد در سال است.طبق آمار بانک مرکزی، متوسط قیمت سکه بهار آزادی در ۱۰ سال منتهی به پایان سال ۱۳۸۷، در بازار آزاد شهر تهران، با ۲۶۳ درصد رشد، تقریباً 2/۶ برابر شدهاست.
خرید و فروش سکه بهار آزادی
خرید و فروش سکه به صورت عمده و خرد، در ایران انجام میشود. با توجه به کاربردهای سکه، مصرف و دادوستد سکه طلای بهار آزادی، از تواتر، تعدد و تکرارپذیری بالایی برخوردار است؛ به نحوی که حتی در مواقع اوج مصرف و دادوستد (اعیاد رسمی و مذهبی) حجم نقدینگی در گردش این کالا، از برخی از کالاهای اساسی نیز بالاتر است.علاوه بر معامله به شیوه سنتی که در بازار رایج است، سرمایهگذاران حرفهای با شرکت در «معاملات قرارداد آتی سکه طلا طرح امام خمینی» در بورس کالای ایران، اقدام به خرید و فروش سکه به صورت فیوچر میکنند. این طرح از دی ماه سال ۱۳۸۷ در بورس کالای ایران آغاز شده، و فقط برای سکه طلای تمام بهار آزادی طرح امام خمینی اجرا میشود. مزیت معاملات آتی سکه طلا، امکان بهرمندی از اهرم مالی است؛ زمانی که یک فرد، تعدادی سکه را از صرافی یا بانک خریداری میکند، باید کل وجه را پرداخت کند، ولی در معاملات آتی با پرداخت یک دهم وجه میتواند صاحب ۱۰ سکه شود.مدت زمان تحویل کالا در این روش، دو ماهاست، که مشتری میتواند در صورت تمایل با پرداخت وجه معامله، سکهها را به صورت فیزیکی دریافت کند، یا قرارداد خود را به فروش بگذارد.شفافسازی قیمت و عرضه سکههای استاندارد در بورس کالا، دو ویژگی بسیار مهم این بازار است که سبب میشود تمام فعالان از قیمت واقعی آگاهی یافته، و از سوی دیگر سکههای غیراستاندارد کمکم از بازار خارج شوند.
شیوه محاسبه قیمت سکه بهار آزادی
عواملی که بر قیمت سکه طلا در ایران تأثیرگذار هستند، عبارتند از:
قیمت جهانی طلا (قیمت جهانی طلا به صورت یک اونس (۳۱٫۱۰۳ گرم) طلای خالص اعلام میشود)؛
ارزش دلار به ریال (در دورههایی که دلار با چند نرخ متفاوت عرضه میشود، معیار قیمت دلار در بازار است)؛
هزینه ضرب سکه توسط بانک مرکزی (تقریباً معادل هفتهزار تومان، طبق برآورد سال ۱۳۸۶)؛
کارمزد عرضه سکه در بانک (تقریباً معادل پانصد تومان، طبق برآورد سال ۱۳۸۷)؛
مالیات بر ارزش افزوده (این مالیات در هنگام عرضه سکه از بانک به خریداران محاسبه میشود و در معاملات سکه مجددا محاسبه نمیشود)
سال ضرب سکه (از سال به این سو سکهها با تاریخ ۱۳۸۶ ضرب میشوند و سکههای ضرب سالهای قبل ارزش کمتری دارند)؛
حباب سکه (فاصله قیمت حقیقی سکه و قیمت بازاری آن) که بر اثر عرضه و تقاضا و عوامل روانی ایجاد میشود. برای مثال اگر قیمت سکه بر اساس عواملی که در بالا گفته باشد ۵۵۰ هزار تومان باشد اما در بازار ۶۰۵ هزار تومان معامله شود به معنی ده درصد حباب است و در صورتی که قیمت آن ۵۳۹ هزار تومان باشد به معنی حباب منفی دو درصدی است.
از بین این عوامل سه عامل قیمت جهانی طلا، قیمت دلار و حباب به طور روزانه در حال تغییر هستند و باعث نوسان قیمت سکه میشوند.
افزایش تقاضا در برخی از ایام سال، سبب افزایش قیمت سکه بهار آزادی از طریق ایجاد حباب میشود؛ مانند روزهای پایانی سال. در این ایام، بیشترین تقاضا برای «ربع سکه» و در مرحله بعد برای «نیم سکه» است، و «سکه تمام بهار آزادی (طرح جدید)» کمتر مورد تقاضا قرار میگیرد.
نقش زمان ضرب در تعیین قیمت سکهها
اختلاف قیمت سکههای طرح قدیم با طرح جدید
به غیر از شکل ظاهری، اختلاف مهم دیگری بین سکههای طرح قدیم و جدید وجود دارد که در زمان ضرب آنهاست، چرا که بانک مرکزی دیگر به ضرب سکه طرح قدیم اقدام نمیکند؛ این مسئله، موجب ویژگی خاص سکههای طرح قدیم، و افزایش قیمت آنها نسبت به سکههای طرح جدید میشود، وگرنه در میزان طلای به کار رفته در سکههای طرح جدید و قدیم کوچکترین تفاوتی وجود ندارد.
اختلاف قیمت بین سکههای طرح جدید
سکههای طرح جدید، علیرغم داشتن شکل ظاهری یکسان، از نظر سال ضرب با هم تفاوت دارند. از آنجا که متقاضیان سکههای جدیدالضرب بیشتر هستند، این افزایش تقاضا، قیمت سکههای جدید (دارای سال ضرب بالا) را افزایش میدهد. به همین دلیل، فروشندگان سکه تفاوتی برای قیمت این سکهها قائل شده، و سکههای با تاریخ ضرب قدیمیتر، ارزانتر از سکههای جدید معامله میشوند.البته بعضی از فروشندگان سکه، بدون توجه به سال ضرب سکهها، آنها را به قیمت یکسان به فروش میرسانند، اما در زمان خرید، سال ضرب را بهانهای برای کاهش بهای خرید سکه قرار میدهند.برای مثال، هنگامی که فردی برای فروش سکه خود به مغازه مراجعه میکند، اگر قیمت روزانه سکه ۱۹۰ هزار تومان باشد، اما تاریخ ضرب آن پنج سال پایینتر باشد، آن سکه ۱۰ هزار تومان ارزانتر از او خریداری میشود.
این در حالی است که میزان طلای به کار رفته در این سکهها، هیچ تفاوتی با هم ندارند.از نظر بانک مرکزی، اختلاف قیمت میان سکهها به علت تفاوت در سال ضرب آنها، موجه نیست و تنها عاملی که میتواند در نوسان قیمت سکه مؤثر باشد، نوسانات بهای طلا در بازارهای جهانی است. بانک مرکزی برای حل این مشکل، از سال ۱۳۸۶ تاکنون (۱۳۹۲) بر روی همه سکهها تاریخ ۱۳۸۶ را درج میکند. از همین رو بازار سکههای ضرب قبل از ۱۳۸۶ از رونق افتاده و این سکهها معمولاً فقط به قیمت طلایشان ارزش دارند.
مسئله سکههای تقلبی
وظیفه ضرب مسکوک طلا بنا بر تصویب شورای پول و اعتبار منحصراً بر عهده بانک مرکزی ایران است. با این حال عدهای به عرضه سکههای تقلبی یا در اصطلاح «غیر بانکی» اقدام کردهاند. به عنوان نمونه، برخی در این بازار اعلام میکنند که سکه ربع بهار آزادی، بانکی ۳۶ هزار تومان، و غیربانکی ۱۲ هزار تومان، موجود است، که عیار طلای سکه ۱۲ هزار تومانی یا بسیار پایین بوده و یا عیار آن دچار اشکال است. حتی اگر شخصی سکه را با مشخصات اصلی آن ضرب کند، مرتکب خلاف شده و از نظر اداره حقوقی بانک مرکزی قابل پیگیری است.
مسئله ضرب و توزیع سکههای تقلبی، مسئله جدیدی نبوده و سالهاست که سودجویان در این زمینه فعال بوده و از این راه سودهای کلان نیز به دست آوردهاند. ضرب سکههای طلای تقلبی کار چندان سختی نیست. چرا که هر کس با اندک تخصص و شناختی از بازار طلا و آلیاژ فلزات مختلف، با سفارش ساخت دستگاهی برای قالبگیری انواع سکه میتواند هرگونه فلزی را در ابعاد و اندازه سکههای طلای مرسوم در بازار، ضرب کرده و با آبکاری و روکش طلا روانه بازار کند. پلمب و وکیوم این سکهها با مشخصات طلا فروشیهای معتبر و صاحب نام، تقلب دیگری است که فروش سکههای تقلبی را برای این افراد سادهتر میکند.
مهم ترین مراکز عرضه سکه در ایران
بانک کارگشایی — بانک کارگشایی در طول هفته، برای تنظیم و کنترل قیمت سکه طلا در بازار، اقدام به حراج سکه میکند. بانک کارگشایی، سکهها را مستقیماً از خزانه بانک مرکزی دریافت میکند. این سکهها در حضور نمایندگان بانک مرکزی، به بستههای ۱۰۰، ۲۰۰، و ۵۰۰ تایی تبدیل شده و به فروش میرسند.جلسات حراج به این صورت است که حراجکننده با اعلام نرخ پایه بانک مرکزی، مردم را برای خرید یکصد سکه تمام بهار آزادی، به رقابت تشویق میکند؛ در نهایت کسی برنده این مزایدهاست که بیشترین مبلغ را پیشنهاد دهد. در ادامه، این مزایده به ترتیب برای سکههای «نیم»، «ربع»، و «دو و نیم» بهار آزادی اجرا شده، و به طور متناوب تا پایان حراج ادامه مییابد.افزایش تعداد روزهای حراج برای عرضه سکه، و یا حذف حق ضرب سکه (تقریباً هفتهزار تومان در سال ۱۳۸۶)، مهمترین ابزارهای کنترلی این بانک برای تعدیل قیمت سکه هستند. جلسات حراج، در وضعیت عادی در روزهای شنبه، دوشنبه، و چهارشنبه هر هفته برگزار میشوند، اما در هنگام افزایش تقاضا (مثل روزهایی پایانی سال، و فرارسیدن عید نوروز)، به صورت هر روزه هستند. شرکت در جلسات حراج، و خرید سکه برای عموم آزاد است.
چهارراه استانبول و سبزهمیدان این دو از مراکز عرضه خرد سکه در تهران به شمار میروند. برای کسب اطمینان از اعتبار و اصالت سکه، باید آنرا از صرافیها یا واحدهایی خریداری کرد که دارای مجوز اتحادیه طلا و جواهر یا مجوز بانک مرکزی باشند. به علاوه، سکهها حتماً باید به صورت پلمپشده (پرسشده در کارت، به صورت وکیوم) خریداری شوند، و روی پلمپ، علاوه بر نام و نشانی فروشنده، باید عباراتی همچون «تضمین بانکی» یا «مجوز اتحادیه» و امثالهم وجود داشته باشد. شایان ذکر است که سکههای تقلبی طلا که بانک مرکزی آنها را ضرب نکردهاست، از روی ناهمواریهای پشت و روی سکه، و عیار کم طلای آن، قابل تشخیص هستند.
سکهشناسی
سکهشناسی دانش مطالعه انواع گوناگون پول از قبیل شمش، حلقه، سکه، اسکناس، تمبر و اوراق بهادار است. در سکهشناسی، همچنین به ابزارهای ساخت پول از قبیل مهر، سرسکه و ضرابخانه توجه میشود. ابزارهای اعتبار پول همچون توزین و عیارسنج از دیگر مباحث دانش سکهشناسیاست. این دانش به تاریخ پول و مراکز حفظ و تبدیل آن در جهان میپردازد. سکهشناسی محدود به سکه و پول نمیشود؛ بلکه شبهپولهایی مانند مدال، نشان و ژتون را نیز در برمیگیرد.
سکهشناسی قسمت مهمی از باستانشناسی است که شاهد زندهای از تمدن دنیای قدیم و ملل مختلف میباشد. علم سکهشناسی منحصر به شناسایی رشتهٔ خاصی نیست، بلکه سکهٔ هر دوره نمایندهٔ عادات، آداب، خط، زبان، هنر، مذهب، تمدن، وضعیت اجتماعی، ثروت یا ورشکستگی، ارتباطات تجارتی ملت و مملکتی است و در حقیقت منبع اطلاعات صحیح و دقیق از دنیای قدیم، یعنی از دورانی که سکه ایجاد گردیده تا بهحال میباشد.سکه هم اثری باستانیاست که در سکهشناسی مدنظر است از سوی دیگر، پدیده اقتصادیاست. بنابراین سکهشناسی، به باستانشناسی، تاریخ و اقتصاد وابستهاست. همچنین سکهشناسی به کتیبهخوانی و زبانشناسی، نشانهشناسی و تشخیص علایم روی سکه، گاهشماری و تقویم برای تعیین زمان سکه و جغرافیا برای تعیین محل آن نیازمند است.
هرچند سکههایی که در گذشتههای دور ضرب شدهاند، نمیتوانند مورد تحریف جدی قرار گیرند، سکهشناسی ضعفهای ویژهای دارد. سکهها در طول زمان ساییده، زنگزده و شکسته میشوند. سکهشناسان گاهی به دلیل تداخل حروف و کلمات، در مورد شناسایی سکه به اشتباه میافتند. برای دقت در کار، نمونههای بسیاری از یک سکه مورد نیاز است که معمولاً چنین نمونههایی به دست نمیآید. بخشی از سکههای موجود از سوی کسانی در اختیار سکهشناسان گذاشته میشود که از محل و چگونگی یافت آن آگاهی ندارند. جعل سکه از دیگر مسائلیاست که سکهشناس را به اشتباه میاندازد.
روش کار در سکهشناسی
معمولا این کار به سختی انجام میشود. سکهشناس در کار خود مراحل زیر را در پیش رو دارد:
سکهیابی: روش یافتن سکهها معمولاً روشی باستانشناسیاست. به این ترتیب که در کاوشهای باستانشناسی، گاه تعدادی سکه یا ابزارهای پولی نیز به دست میآید. همچنین امکان دارد به هنگام مرمت یا تخریب آثار باستانی و یا کاوشهای غیررسمی، سکههایی به دست آید. این سکهها، عموماً به موزه و یا مراکز تحقیقاتی برده میشود. سکهشناس خود به تنهایی به حفاری نمیپردازد، بلکه از نتیجه کار حفار بهره میگیرد.
تطهیر سکه: سکهها قدیمی برای مدتی دراز در زیرزمین و یا در صندوقها، در فضاهایی کثیف باقی ماندهاند. بنابراین این سکهها میبایست تطهیر و پاکسازی بشوند. این تطهیر با ابزاری انجام میپذیرد که به سکه آسیبی وارد نگردد.
تشخیص سکه: در این زمان، سکهشناس کار تخصصی خود را آغاز میکند و با بهرهگیری از دانشهایی چون باستانشناسی و زبانشناسی، سکهها را از دیدگاه تاریخی و جغرافیایی شناسایی میکند. او از فهرست سکههای شناسایی شده و دیگر تحقیقات دیگران استفاده میکند.
طبقهبندی سکه: سکههای شناساییشده بر اساس دیدگاههای تاریخی، جغرافیایی و دودمانی طبقهبندی میگردند. در ثبت مشخصات سکه اطلاعاتی چون دوره ضرب سکه، حاکم ضربکننده، جنس، وزن، مشخصات ویژه، قطر دایره سکه، زمان ضرب سکه، مکان ضرب سکه، متن رو و پشت سکه جمعآوری میگردد.
انتشار: نتایج کار سکهشناس پس از طبقهبندی به صورت فهرست منتشر میگردد تا تاریخشناسان و محققان و دیگر سکهشناسان از آن بهره ببرند.
سکهشناسی ایرانی
در لغتنامه دهخدا راجع به اولین وسیلهای که در داد و ستد به کاررفته درباره واژه «پاره» چنین مذکوراست: «پاره یادآور نخستین مرحله سکهاست. پیش از اینکه فلزات را سکه بزنند و آنها را به نقش یا خطی بیارایند، پاره فلزات از برای داد و ستد بکار میرفت.»
چگونگی ضرب سکه
در ایران معمولاً سکه را با چکش ضرب میزدند و طریقه ضرب این گونه مسکوکات آسان بود. قرنها به این ترتیب عمل میکردند که ابتدا نقش پشت سکه را روی فلز محکمی که معمولاً از فولاد بود به طور معکوس و منفی حکاکی میکردند و آن را در وسط سندان کار میگذاشتند و به همان طرز عیناً نقش روی سکه را نیز در سر سنبهای از فولاد حکاکی میکردند. پس از تعیین عیار مناسب فلزات و ذوب و شمش نمودن، آنها را خرد کرده، به قطر و وزن لازم به صورت قطعاتی میبریدند و آن را گداخته، به ضرب فشار چکش به صورت مسکوک در میآوردند. این نوع سکه زدن منحصر به کشور ما نبود، تقریباً در همه جای دنیا به همین شیوه عمل میشد، بعدها به صورت بسیار ابتدایی از منگنهها استفاده میکردند و پس از سال ۱۵۶۱ م با اختراع ماشین ضرب سکه در اروپا، سکههای استاندارد رواج یافت.
بر اساس نوشتهها و مدارک موجود در ایران، در زمان صفویه نظم و ترتیب خاصی برای ضرب سکه وجود داشت و ضرابخانه، سازمان اداری گستردهای دارای مشاغل متنوع بود که تحت نظر معیرالممالک اداره میشود عزل و نصب حکاکان، زرکشان، ضرابباشی، ضابطان، صنعتگران، کارکنان و کارمندان با وی بود و هیچ یک از عاملین دیگر حق دخالت نداشتند. دستگاههای مهم ضرابخانه عبارت بودند از:
۱- دستگاه سیاکی (گدازنده) برای ذوب و خالص کردن طلا و نقره.
۲- دستگاه قرص کوبی که فلزات را به شکل قرص در میآورد.
۳- دستگاه آهنگری برای شمش کردن فلزات.
۴ - دستگاه چرخ کشی برای نوار کردن شمشها به ضخامت معین.
۵ - دستگاه قطاعی برای قطعه قطعه کردن نوار فلزات.
۶ - دستگاه کهله کوبی، فلزات قطعه شده را پهن کرده، به اندازه سکه در میآورد.
۷ - دستگاه سفیدی گری، قرصهای زر و سیم را پاک میکرد.
۸ - دستگاه تخش کنی، قرصهای کم وزن را جدا کرده، مجدداً با وزن صحیح آماده میکرد.
۹ - دستگاه سکه کنی، قرصها را سکه میکند.
در دوران افشاریه و زندیه تا اواسط قاجاریه وضع ضرب سکه کم وبیش به همان صورت بود تا در سال ۱۲۸۲ هـ . ناصرالدین شاه دستور داد ضرابخانهای با روش جدید از فرانسه خریداری و به ایران وارد شود و پس از وقفهای دوازده ساله، ضرابخانه جدید در سال ۱۲۹۴ هـ به دستیاری پشان، مستشار اتریشی، کار خود را آغاز نمود.
بزرگترین سکه جهان سکهای زرین است که نوشته روی آن به فارسی است و مشخصات سکه عبارت است از: وزن آن بیش از هفتاد انس (انس = ۳۱ گرم و اندی) - اندازه قطر و دایره این سکه ۵/۱۴ سانتیمتر است. نوشته روی سکه «لااله الاالله محمد رسول الله» و عبارت «ضرب دارالخلافه شاه جهان آباد ۱۰۶۴» و درحاشیه آن هم این شعر دیده میشود:
از صدق ابی بکر شد ایمان انور
اسلام قوی دست شد از عدل عمر
دین تازه شد از شرم و حیای عثمان
و ز علم علی یافت ولایت زیور
این سکه منحصربهفرد بوده و اکنون در موزه بریتانیاست.
سکههای تقلبی
سکه تقلبی، سکهای است که از فلزات ارزان قیمت، به ظاهر به صورت سکه اصل ساخته میشود. در گذشته و حال کسانی که سکه تقلبی میساختند، برای انجام کار خود بیشتر از فلزات ارزان چون مس و برنج سکههایی شبیه به اصل فراهم مینمودند و بعد روی آنها را با آب زر یا سیم میپوشانیدند و به جای سکههای اصل روانه بازار میکردند. لغت «سه توی» نیز به معنی سکه تقلبی آمده و آن عبارتست از «پول قلب و مسکوک مسی که روی آن آب طلا و یا نقره داده باشند.»
بدون شک کمی پس از پیدایش سکه، قلب و دگرگونی در آن نیز پدید آمدهاست، اگر چه دقیقاً نمیتوان از تاریخ شروع تقلب در سکه را تعیین نمود. اما میدانیم که پس از پیدایش الکترون نخستین سکه جهان در لیدی، کسانی که مبادرت به تهیه الکترونهای تقلبی نمودند، تا جایی که قارون پادشاه کشور لیدی در سال ۵۵۰ پیش از میلاد به همین جهت الکترون را از گردش انداخت.
نکته مهم آن که در بررسیهای تاریخی مشاهده میشود، هرگاه در ارکان اداری حکومت ها سستی پدیدار گردد، همان طوری که در تمامی زمینههای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه خلل و تقلب پدید میآید. ضرب سکه نیز از این دایره عمل بیرون نبوده و تقلب سکه هم نمودار میگردد و گسترش مییابد علت دیگری را هم که سبب رواج بازار سکه تقلبی میگردد، نباید از نظر دور داشت، آن هم کمیابی سکه در سطح جامعهاست که به دلایل مختلف ممکن است رخ دهد.
در لغت نامه دهخدا درباره اولین کسی که مبادرت به ضرب درهم تقلبی کرد، آمدهاست: «گویند نخستین کسی که درهم غش دار سکه زد، عبیدالله بن زیاد بود.» و در کتاب «مقیاسات و نفوذ در حکومت اسلامی» مذکور است:«بلاذری میگوید: روزی مردی را نزد عمر بن عبدالعزیز آوردند. (که تقلب سکه میکرد» عمر دستور داد او را تازیانه زدند و زندانی کردند و سکه او را درآتش انداختند.» و نویسنده «تاریخ آل جلایر» سخنی درباره تقلب سکه دارد او مینویسد: «دردوران جلایریان برای جلوگیری از تقلب، عیار سکه را از بین بردند و تنها زر را با بوره و سیم را با کمی جیوه مخلوط کردند.»
چنان که اشاره شد، تقلب سکه مربوط به دوره خاصی نیست، بلکه در تمامی دورهها شاهد آن بودهایم. اما در عهد قجر با توجه به محیط فسار آلوده اش این امر بیش از پیش رواج و ادامه داشتهاست. در کتب تاریخ این دوره به موارد بسیاری از این دست بر میخوریم. مثلاً در کتاب «افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی» آمدهاست: «از رشت خبر آمد که صد دانه دوهزاری جدیدالضرب قلب از دست یحیی امام مسیحی گرفتهاند.» و یا مرحوم اسماعیل رایین میگوید: «امین الضرب درخفا به ضرب سکه تقلبی و توزیع آن بهوسیله نوکرانش در پایتخت اقدام میکرد ولی این نیرنگ او کشف شد و شاه دستور داد قالبها و آلات ضرب مسکوکات را گرفتند.» البته اینگونه تقلبها اگر چه مخرب پایه و اساس اقتصاد کشور ما بود، اماسبب بهره وری فراوانی برای بیگانگان میشد. اتفاقاً «خالد بیگ» سفیر عثمانی زمانی به واسطه مسکوکات قلابی گفته بود: حاجی محمد حسن، از شما خیلی ممنونم، چرا که عیار پول شما سبب شد که یک ثلث بر مواجب من دولت عثمانی بیفزاید. زیرا که لیره عثمانی سابق ۲۰ قران بود و حالا ۳۰ قران شدهاست. این گفتار را با بیان این مطلب به پایان میرسانیم که میگویند، میرزا آقا خان نوری صدراعظم ناصرالدین شاه مرد بد نهادی که بر جایگاه میرزا تقی خان امیرکبیر تکیه زد، به پاس خدماتی که برای انگلیسی ها در انعقاد قرارداد و معاهده پاریس انجام داد.از آنها پانصد هزار تومان لیره انگلیس رشوه گرفت. به طوری که بعدها روشن گشت تمام سکههای مزبور تقلبی بودهاست.
انواع سکه
سکههای زرین
زر واژهای پارسی است که در پارسی باستان به صورت «زرنه» (Zarna) و در اوستا «زرنه» (Zerena) یا «زرنهاینه» (Zarnaina) یاد شدهاست. زر فلزی زرد رنگ و قابل تورق است، که در ۱۱۰۰ درجه ذوب میشود.
چنان که پیش از این بیان شد، نخستین بار داریوش اول مبادرت به ضرب سکههای زرین «دریک» نمود و ضرب این نوع سکهها فقط به فرمان وی صورت میگرفت و در دورههای دیگر نیز بر ضرب سکههای زرین حساسیت بیشتری وجود داشت. به طور کلی در طول تاریخ به سبب همین محدودیت ضرب سکههای زرین و نیز به علت ارزش زیادی که این نوع سکه نسبت به دیگر سکهها داشت، در میان مردم کمتر رواج داشت و گاهی در دورهای اصلاً رایج نبوده و حتی ضرب هم نشدهاست. در کتاب «تاریخ ایران» راجع به ضرب سکههای زرین بعد از اسلام مینویسد: «ضرب مسکوک زرین درایران به معنی واقعی تا حدود ۲۲۰ قمری ظاهر نمیشود.» و «ژان شاردن» جهانگرد فرانسوی که در عصر صفویه از ایران دیدن کردهاست درسیاحت نامه اش مینویسد: «ایرانیان [دوره صفوی] هیچگونه مسکوک زرین ندارند.» در دوران قاجاریه دو دسته سکههای زرین ضرب میگردید. دسته اول قطعات زرین سنگین وزن بود که به منظور خاصی ضرب میشد نظیر مصارف خصوصی خزانه و… ودسته دیگر سکههایی کوچک بود که درمیان مردم رواج داشت.
سکههای سیمین
نخستین سکههای سیمین در ایران در دوره پادشاهی داریوش اول ضرب و پخش گردید. از آن دوره تا قاجاریه سکههایی که در ایران میان مردم رواج داشت بیشتر سیمین و مسین بودهاست. شواهد بسیاری بر این مدعا در تاریخ موجود است که ذکر تمامی آن ضرورت ندارد به عنوان مثال «شاردن» (Chardin) سیاح معروف از سکههای دوره صفویه ذکری به میان آوردهاست. او مینویسد: «پول جاری ایرانیان [ دوره صوفیه] نقره است و عیار آن مطابق مسکوک اسپانیولی است. ولی در ضرابخانههای مختلف عیار آنرا پایین میآورند.»
بخش اعظم سکههای رایج قاجاریه را سکههای سیمین تشکیل میداد و از آنجا که در این دوره بر اساس منافع بریتانیا و برخی از کشورهای قدرتمند وقت، ارزش سیم در بازار جهانی بخصوص در آسیا رو به کاهش بود و به تبع از آن ارزش سیم در بازار ایران پیوسته پایین میآمد، این روند بر پول ایران اثر مستقیم داشت و در این رهگذر لطمه بزرگی بر پایه اقتصاد و سازمان امور مالی کشور وارد و ایران را دچار بحران شدید پولی نمود.
| از صفحات دیگر نیز دیدن نمایید | |
|
|
|
