|
مقالات مفید پیچک: عدل و انصاف چه مفهومی دارد |
|
 |
 |
مفهوم عدل و انصاف
عدل و داد متضاد جور و ستم است. در کتاب های لغت در معنای عدالت گفته اند: عدل آن است که نیکی را به نیکی، و بدی را به بدی پاسخ دهی.
همچنین عدالت یعنی به حق حکم و داوری کردن. به خداوند نیز از این رو عادل می گویند که در داوری ها و حکم های خود بر کسی ستم روا نمی دارد. بدین سبب، درزبان عربی عادل به کسی گفته می شود که در رفتارهای خود از حق عدول نمی کند و در داوری میان مردم نیز به حق حکم می کند. بدیهی است رفتار و منش چنین فردی مقبول مردم واقع می شود و تنها اوست که شایستگی دارد در دادگاه حاظر شود و گواهی دهد.
انصاف نیز مترادف عدل است. در روایات متعددی امام علی (ع) بر این مطلب تأکید فرموده است که در اینجا به دو نمونه بسنده می کنیم:
عدل همان انصاف است.
عدل آن است که در داوری انصاف را رعایت کنی و از جور و ستم دوری کنی.
عدل در کتاب های اخلاق به معنای دیگری به کار می رود و آن عبارت است از صفتی نفسانی که بر اثر پیروی کامل قوه ی عامله از قوه ی عاقله به وجود می آید. البته برخی گفته اند عدالت آن است که همه ی قوای نفسانی، یعنی غضبیه و شهویه پیرو قوه ی عاقله باشند. این معنا، از آثار افلاطون و ارسطو وارد فرهنگ اسلامی شده و افزون بر این که چندان با فرهنگ اسلامی سازگار نیست، ابهام و دشواری هایی نیز دارد، از این رو در تفسیر آن قول های گوناگونی مطرح شده است.
در فقه، عدل در معنای دیگر به کار می رود و آن پیروی از دستور های خداوند و دوری کردن از گناهان کبیره است. علامه طباطبایی می گوید: عدالت فقهی ملکه ای نفسانی است که مانع از ارتکاب گناهان کبیره می شود. وی در ادامه می افزاید:
این معنا از عدالت همان است که از معارف اهل بیت (ع) بر می آید. در جامعه ی دینی، تنها افرادی مقبول و مرضی مردم واقع می شوند که رفتارشان مطابق دستورهای شرع باشد و از ارتکاب محرمات الهی بپرهیزد.
در علم کلام نیز عدل در دو معنا به کار می رود: یکی ادای حقِ صاحبِ حق (اعطا کل ذی حق حقه) و دوم هر چیزی را در جای مناسب خود قرار دادن (وضع کلی شیء فی موضعه) که معنای دوم، معنای اول را در بر می گیرد و شامل تمام رفتارهای درست و بجا نیز می شود.
بنابراین، عدالت گاه به معنای رعایت حقوق دیگران و گاهی نیز به معنای رفتار درست است که رعایت حقوق دیگران بخشی از آن می باشد.
چنین می نماید که در فرهنگ اسلامی عدالت به معنای رفتار درست است که شامل رعایت حقوق دیگران و داوری به حق نیز می شود. ممکن است پرسیده شود آیا این معنا با آنچه در روایت آمده، سازگار است؟ در پاسخ باید گفت چون دستورهای اسلام بر اساس مصالح و مفاسد واقعی صادر شده و از دیگر سو در برخی آیات به صراحت آمده است که خداوند به عدالت و نیکی دستور می دهد، عدالت به معنای «رفتار درست» با عدالت به معنای «پیروی از دستورهای الهی» با یکدیگر ناسازگار نیستند. اگر در روایات آمده است که عدالت یعنی عمل به دستورهای خدا و دوری از محرمات الهی، از آن روست که این دستورها انسان را به رفتارهای درست فرا می خواند و از رفتارهای نادرست باز می دارد. گواه این ادعا آیه ای است از قرآن:
إِنَّ اللهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ اْلإِحْسٰانِ وَ إِیتٰاءِ ذِي الْقُرْبٰی وَ یَنْهیٰ عَنِ الْفَحْشٰاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْيِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ؛ در حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می دارد. به شما اندرز می دهد، باشد که پند گیرید.
با این همه، واژه عدالت در متون اسلامی بیشتر در مورد رعایت حقوق دیگران به کار رفته و ناظر به تعامل انسان با دیگران است. به این سبب مبحث عدالت را در بخش اخلاق اجتماعی آورده ایم.
|
از صفحات دیگر
نیز دیدن نمایید |
|
|
|
